Δευτέρα 21 Δεκεμβρίου 2020

Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς: Βίος και Θεολογική, Φιλοσοφική σημασία του έργου του



Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς

ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ
(1296 - 14 Νοεμβρίου 1356)

    Ποιος, αγαπητοί αναγνώστες, ήταν ο μέγας και θείος Γρηγόριος το πληροφορούμεθα με σαφήνεια και πληρότητα και μόνον από το απολυτίκιό του.


«Ορθοδοξίας ο φωστήρ,
Εκκλησίας το στήριγμα και διδάσκαλε,
των μοναστών η καλλονή,
των θεολόγων υπέρμαχος απροσμάχητος,
Γρηγόριε θαυματουργέ,
Θεσσαλονίκης το καύχημα,
κήρυξ της χάριτος,
ικέτευε δια παντός,
σωθήναι τας ψυχάς ημών.»

Αφιέρωμα της Σοφία Ντρέκου

Η καταγωγή του Αγίου Γρηγορίου ήταν η Κωνσταντινούπολις. Γεννήθηκε το 1296 από γονείς εναρέτους και ενδόξους, τον Κωνσταντίνον και την Καλλονήν. Ο πατέρας του ήταν συγκλητικός, και έγινε κατόπιν και μοναχός. Εμπιστεύθηκε τα παιδιά του στην δυνατή προστασία της Θεοτόκου την οποία και άφησε Επίτροπόν τους. Ήταν επτά ετών όταν εκοιμήθη ο ενάρετος πατέρας του.

Εκτός από το θεϊκό χάρισμα της ευφυΐας έδειξε και σπάνια επιμέλεια, ώστε σε μικρό διάστημα να έχη συγκεντρώση στον εαυτό του κάθε λογής επιστήμη και γνώση. Σε ηλικία 20 ετών έγινε θαυμαστός και από μεγάλους και σοφούς της εποχής του.

Για τη όλη του αξιοζήλευτη προκοπή ζητήθηκε και από τον αυτοκράτορα στα βασίλεια, αλλά ο ευλογημένος Γρηγόριος, σαν συνετός, τον νου του εγύρισε σε υψηλότερα και εζητούσε να ανέβη στον Θεό, και για αυτό τον λόγον αφιερώνει τον εαυτό του στον Θεό και ζη στο εξής βίον ασκητικόν και ισάγγελον.

Τον σκοπό του φανερώνει στην μητέρα του και εκείνη η ευλογημένη εδόξασε τον Θεό και κάλεσε και τα άλλα τέσσερα παιδιά της για να πληροφορηθούν από τον μεγαλύτερο αδελφό τα σχετικά με την αφιέρωσή του στην λατρεία του Θεού. Τους κατέπεισε όλους και φάνηκαν και αυτοί πρόθυμοι στον ίδιο πόθο και την αφιέρωσή τους στον Θεό.

Εμοίρασαν με τρόπο ευαγγελικό τα υπάρχοντά τους στους πτωχούς και αφίνοντας τις ματαιότητες του κόσμου με προθυμία ακολούθησαν τον Χριστό.

Την μητέρα με τις δύο αδελφές έβαλαν σε γυναικείο μοναστήρι,
τα δε δύο άλλα αδέλφια του επήρε μαζί του στο Άγιον Όρος.

Στο Άγιον Όρος εμπήκε στην υποταγή του θαυμασίου Γέροντος Νικηφόρου, ο οποίος ζούσε ησυχαστική ζωή κοντά στο Μοναστήρι του Βατοπαιδίου. Από τον Γέροντα Νικηφόρο διδάχθηκε κάθε αρετή με τα έργα, με ταπείνωσι ψυχής. Με την υπακοή, την ταπείνωσι και την άσκησι εγνώρισε έμπρακτα τις αρετές και εμόρφωσε στην καρδιά του τον Χριστό. Εκεί αξιώθηκε να δεχθή, με μυστική αποκάλυψι, την αντίληψι της Υπεραγίας Θεοτόκου.

Μετά την κοίμησι του Γέροντός του έρχεται στην περίφημη Μονή της Μεγίστης Λαύρας, όπου έμεινε λίγα χρόνια ασκούμενος με μεγάλη σπουδή στα πνευματικά αγωνίσματα. Από την Μονή επήγε σε πιο ερημικό τόπο και παρέδωσε τον εαυτό του σε κάθε κατά Χριστόν σκληραγωγία. Τις αισθήσεις του με προσοχή συμμάζεψε, την δε ζωή του άριστα παιδαγώγησε και με την βοήθεια του Θεού ενίκησε κατά κράτος τους πολέμους του διαβόλου. Με αγρυπνίες και πηγές δακρύων καθάρισε την ψυχή του και έγινε σκεύος εκλεκτό του Παναγίου Πνεύματος και αξιώθηκε πολλές θεοφανείες.

    Δείτε: Το όνειρο του οσίου Πέτρου του Αθωνίτη για την Παναγία και το Άγιον Όρος (Αγίου Γρηγορίου Παλαμά)

Λόγω όμως των πολλών επιδρομών των Τούρκων αναγκάστηκε να αφήση την ησυχία του και να έλθη στην Θεσσαλονίκη, χωρίς όμως να βγή από την ακρίβεια της αγίας του ζωής.

Αφού καθάρισε, με την βοήθεια του Θεού και με πολλούς ασκητικούς κόπους, το σώμα και την ψυχή, δέχθηκε κατόπιν από θεϊκή πληροφορία και το μέγα της ιερωσύνης χάρισμα. Ετελούσε δε την ιερά Μυσταγωγία σαν ένας άλλος άγγελος, ώστε και μόνον όσοι τον έβλεπαν έπαιρναν κατάνυξι στις ψυχές τους. Αναδείχθηκε πνευματοφόρος πατήρ και έλαβε εξουσία κατά των δαιμόνων, το χάρισμα των θαυμάτων, και προέλεγε τα μέλλοντα. Με ένα λόγο ήταν στολισμένος με τα χαρίσματα και τους καρπούς του Αγίου Πνεύματος.

Το να αγωνιζόμαστε, αγαπητοί, για την αρετή είναι στην δική μας εξουσία, το δε να πέσουμε σε πειρασμούς δεν εξαρτάται από εμάς. Γι' αυτό και χωρίς τους πειρασμούς τέλειοι δεν μπορούμε να γίνουμε, ούτε και φανερώνεται η πίστις μας προς τον Θεόν. Γι' αυτό πολύ ορθά λένε οι σοφοί τα θεία, μόνον όταν καλώς ανταμωθούν η πράξις και το πάθος, τότε τελειούται ο κατά Θεόν άνθρωπος.

Επέτρεψε η πάνσοφος του Θεού Πρόνοια και ο μέγας και άγιος Γρηγόριος να πέση σε πολλούς πειρασμούς για να φανή στ' αλήθεια με όλους τους πειρασμούς τέλειος.

Η πορεία του Αγίου προς τα άνω Βασίλεια ήταν ουρανομήκης. Με υπακοή, ταπείνωσι και άσκησι εγνώρισε έμπρακτα τις αρετές. Εμόρφωσε δηλαδή τον Χριστό στην καρδιά του. Στην έρημο όλον τον καιρό είχε ασχολία προσευχής και μέσα από την καρδιά του εκραύγαζε προς τον Χριστό «φώτισόν μου το σκότος». Δια μέσου του θεοδιδάκτου δρόμου, της νηστείας, της αγρυπνίας και της προσευχής και των ευαγγελικών αρετών έλαβε ουράνια χαρίσματα...

Πολύ σωστά στο απολυτίκιο του Αγίου η Εκκλησία μας ομολογεί τον θείον Γρηγόριον «φωστήρα Ορθοδοξίας, Εκκλησίας στήριγμα και διδάσκαλον, κήρυκα της χάριτος».

Για 23 ολόκληρα χρόνια δέχθηκε ο Άγιος πιστός δούλος του Θεού Γρηγόριος πολλές συκοφαντίες και την λύσσα του Σατανά...

Αφού πείστηκε περισσότερο στην θεία ψήφο, ωδηγήθηκε στον αρχιερατικό θρόνο και άξιος έγινε ποιμένας της Εκκλησίας των Θεσσαλονικέων. Σαν αρχιερέας πρόσθεσε περισσότερους κόπους για τον Χριστόν, το Ευαγγέλιον και την Εκκλησία Του.
Οι δυτικοί, Βαρλαάμ, Ακίνδυνος και λοιποί πολέμιοι του Αγίου Γρηγορίου έλεγαν ότι η θεία Χάρις είναι κτιστή, οπότε μένει ο άνθρωπος και ο κόσμος αμέτοχος στην θεία ζωή και χάρι.

Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης
Πρέπει να αισθανώμεθα τον Άγιο Γρηγόριο μαζί με την Εκκλησία μας σαν κανόνα της Ορθοδόξου Θεολογίας και της χριστιανικής ζωής.

Επί της βασιλείας Ανδρονίκου Δ' του Παλαιολόγου, που ήταν θερμός προστάτης της ευσεβείας, συγκροτήθηκε ιερά Σύνοδος στην οποία ήλθε και ο Βαρλαάμ και με κομπασμό και έπαρσι ανέφερε τα κακόδοξα του δόγματα και τις κατηγορίες του εναντίον των ευσεβών. Με θείο, όμως, Πνεύμα, αφού ενισχύθηκε ο μέγας Γρηγόριος και παίρνοντας δύναμι Θεού, εταπείνωσε το βλάσφημο και υπερήφανο στόμα του Βαρλαάμ, και με λόγους και συγγράμματα πύρινα τις κακοδοξίες του εχάλασε... Επίσης και τον διάδοχο του Βαρλαάμ Ακίνδυνον τον παρουσίασε στην Σύνοδο σαν Βαρλααμίτην...

Μπροστά σε τρεις αυτοκράτορες και τρεις πατριάρχας και συνόδους ανέτρεψε, με λόγους και συγγράμματα θεόπνευστα, τις πλάνες και αιρετικές διδασκαλίες του Βαρλαάμ, Ακινδύνου και ομοφρόνων τους...

Εκτός όλων αυτών ο Θεός, κατά τις ανεξιχνίαστες Του βουλές, τον έστειλε διδάσκαλο στην Ανατολή. Σαν υπέρμαχος της ευσεβείας, προσκλήθηκε στην Κων/πολι και σαν πρέσβυς για να ειρηνεύσει την Εκκλησίαν από τις συκοφαντίες του ασεβούς Βαρλαάμ.

Ενώ όμως επήγαινε πιάστηκε από τους αγαρηνούς (Τούρκους) και οδηγήθηκε αιχμάλωτος στην Ανατολή. Εκεί τον εκράτησαν ένα χρόνο, και τον έσερναν από τόπο σε τόπο και από πόλι σε πόλι, και σαν τέλειος αθλητής και διδάσκαλος του Χριστού εδίδασκε το Ευαγγέλιο του Χριστού άφοβα.

Όσοι στέκονταν καλά στην πίστι τους στερέωνε περισσότερο και τους παρακινούσε να μένουν ακλόνητοι στην πίστι, τους δε κλονιζομένους τους εστερέωνε κατά σοφό τρόπο. Με όσους πάλι είχαν προδώσει την πίστι και περιέπαιζαν τα χριστιανικά δόγματα διαλεγόταν με θάρρος για την ένσαρκο οικονομία, την προσκύνησι του Τιμίου Σταυρού, των σεβασμίων εικόνων και για τον Μωάμεθ και άλλων πολλών ζητημάτων. Και άλλοι από τους παρόντας, οι καλοπροαίρετοι, τον εθαύμαζαν, άλλοι εμαίνονταν εναντίον του, οι οποίοι και ήθελαν να τον σκοτώσουν, αν δεν τους εμπόδιζε η ελπίδα της εξαγοράς του, οικονομία και αυτό της θείας Προνοίας, για την μεγάλη ωφέλεια της Εκκλησίας, όπως και έγινε. Τον ελευθέρωσαν κάποιοι φιλόχριστοι και επανήλθε στην ποίμνη του μάρτυς αναίμακτος με τα στίγματα του Χριστού στολισμένος...

Μέσα μόνο στην αγία του Χριστού Ορθόδοξον Εκκλησία μπορούμε να γνωρίσουμε τον Θεό, όχι με την διάνοια ή το συναίσθημα, αλλά με αγιοπνευματική εμπειρία μπορεί ο ζωντανός χριστιανός να έχη μετοχή στο φως, την ζωή και την δόξα της Αγίας Τριάδος. Εμείς οι άνθρωποι κοινωνούμε και ενωνόμαστε με τον Θεό δια μέσου των θείων ενεργειών του Θεού που είναι άκτιστες, ενώ η θεϊκή ουσία του Θεού είναι ακοινώνητος.

Στην χρυσή αλυσίδα των μεγάλων διδασκάλων και Αγίων Πατέρων της Εκκλησίας συναριθμήθηκε και ο μέγας Γρηγόριος ο Παλαμάς, ο οποίος και αναδείχθηκε ισάξιος των Αγίων Αθανασίου, Βασιλείου, Γρηγορίου, Χρυσοστόμου, Κυρίλλων, Μαξίμου, Δαμασκηνού, Φωτίου και Θεοδώρου Στουδίτου.

    Σπάνια έγινε τόσος αγώνας, τόση προπαγάνδα, τόση δυσφήμησι και κατασυκοφάντησι προσώπου, όσον εναντίον του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Και μέχρι σήμερα οι Δυτικοί διατηρούν στο Παρίσι αντιπαλαμική Σχολή δυσφημούντες τον Άγιο και την διδασκαλία του.

Ο αυτοκράτωρ, ο πατριάρχης και οι συνοδικοί χαρακτήρισαν στο τέλος της Συνόδου τον Άγιον Γρηγόριον «Διδάσκαλον ευσεβείας, και κανόνα δογμάτων ιερών και στύλον της ορθής δόξης και πρόμαχον Εκκλησίας και βασιλείας ευσεβούς καύχημα».

Οι απόψεις του, αποτελούν σύνοψι και έκφρασι της εμπειρίας και της παραδόσεως της Εκκλησίας. Το κλειδί της θεολογίας το κατείχε στ' αλήθεια ο θείος Γρηγόριος, επειδή είχαν διανοιγεί τα μάτια του από το Άγιο Πνεύμα.

Εδίδασκε ότι ο Θεός δεν είναι μόνον αμέθεκτος αλλά και μεθεκτός. Την ουσία του Θεού ουδείς και ουδέποτε ούτε στον παρόντα ούτε στον μέλλοντα αιώνα θα ιδούμε, τις άκτιστες όμως ενέργειες του Θεού μπορούμε να κοινωνήσουμε, ημών θεουμένων, κάτω από κατάλληλες πνευματικές προϋποθέσεις. Αυτές δηλαδή αποτελούν το μέσον και την γέφυρα που συνδέει τον άκτιστο Θεό με τα κτίσματα. Άλλο είναι η ουσία του Θεού και άλλο οι θείες ενέργειές του.

    Σύντομη μνημόνευσις των αρετών του.

α) Ήταν υπερβολικά πράος, αλλά γινόταν και γενναίος μαχητής όταν ο λόγος ήταν για τον Θεό και τα θεία.

β) Ήταν αρνητής της κακίας και ανεξίκακος.

γ) Είχε μεγάλη προθυμία στο να ανταμείβη, όσον ήταν δυνατό, με αγαθά όσους φάνηκαν προς αυτόν κακοί.[1]

Β' Κυριακή των Νηστειών - Γρηγορίου του Παλαμά
Με βάση το Πάσχα. Εορτάζει 35 ημέρες πριν το Άγιο Πάσχα.

Τοιχογραφία του 1371 της Ι. Μ. Βατοπαιδίου
Τοιχογραφία του 1371 της Ι. Μ. Βατοπαιδίου

Τη Β' Κυριακή των νηστειών γιορτάζουμε τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, άγιο του 14ου αιώνα, που έφερε την ειρήνη στη Θεσσαλονίκη, όταν έγινε επίσκοπος της πόλης μέσα στον εμφύλιο πόλεμο με το κίνημα των Ζηλωτών, και υπερασπίστηκε την πεποίθηση των χριστιανών ότι:

α)για να γίνει κάποιος άγιος δε χρειάζεται να είναι μορφωμένος φιλοσοφικά, αρκεί με την καρδιά του να πλησιάσει το Θεό και τον πλησίον, ακόμη κι αν είναι αγράμματος˙

β) ο Θεός αγιάζει και το σώμα του ανθρώπου, όχι μόνο την ψυχή του, γι’ αυτό ο άγιος μπορεί να δει το Φως του Θεού και με τα σωματικά του μάτια κι όχι μόνο με «τα μάτια του νου του» – άρα το ανθρώπινο σώμα, καθώς ενώνεται με τη θεία χάρη (την αγαθή ενέργεια του Θεού), είναι ιερό και άγιο κι όχι ένα σκουπίδι προορισμένο να εξαφανιστεί (αυτός είναι κι ένας βασικός λόγος που δεν καίμε τους νεκρούς μας, όπως κάνουν πολιτισμοί που πιστεύουν πως το ανθρώπινο σώμα δεν έχει καμιά αξία, π.χ. οι Ινδοί ή οι αρχαίοι Έλληνες).[2]

 


Ὁ Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμᾶς

Η Β' Κυριακή των Νηστειών είναι αφιερωμένη
στον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά

Οἱ λόγοι σου πάνσοφε
καὶ τὰ σεπτὰ συγγράμματα,
δρόσος οὐρανία, μέλι πέτρας,
ἄρτος Ἀγγέλων τοῖς ἐντυγχάνουσι,
νέκταρ ἀμβροσία γλυκασμός,
ἥδυσμα Γρηγόριε καὶ πηγὴ
ζῶντος ὕδατος. (ἐκ τῆς ἀκολουθίας)

Η Β' Κυριακή των Νηστειών -μετά την Κυριακή της Ορθοδοξίας- είναι αφιερωμένη σ’ έναν υπέρμαχο της Ορθοδοξίας: τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης. Ο άγιος Γρηγόριος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, τέλη του ιγ' αιώνα, γύρω στα 1296. Έχοντας «περιφανείς και ενδόξους γονείς», το συγκλητικό Κωνσταντίνο και την ευσεβέστατη Καλλονή, «οὐ τὸν ἔξω μόνον καὶ κατ᾿ αἴσθησιν ἄνθρωπον, ἀλλὰ πολλῷ μᾶλλον τὸν ἔνδον καὶ μὴ ὁρώμενον, ἀρετῇ καὶ παιδείᾳ κοσμῆσαί ἐσπούδασεν». Μικρός ακόμα, έμεινε ορφανός από πατέρα. Είχε την ευτυχία όμως να ’χει μητέρα την ευσεβέστατη Καλλονή, που η μόνη φροντίδα της ήταν ν’ αναθρέψει τα παιδιά της με την παιδεία του Κυρίου. Στα είκοσί του χρόνια ο αγ. Γρηγόριος, φλεγόμενος από το διάπυρο πόθο της μοναχικής ζωής, παίρνει τα δύο αδέρφια του, τον Μακάριο και το Θεοδόσιο, και πηγαίνει στ’ Άγιον Όρος.

Εκεί υποτάσσεται στον γέροντα Νικόδημο, ένα πεπειραμένο αγιορείτη μοναχό της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου. Σαν πέθανε ο γέροντάς του Νικόδημος, φεύγει για την έρημο του Αγ. Όρους, απ’ όπου οι συνεχείς επιδρομές των Αγαρηνών τον αναγκάζουν να φύγει, και να πάρει το δρόμο για τη Σκήτη του αγ. Προδρόμου, στη Βέροια. Πηγαίνει σε λίγο στη Θεσσαλονίκη, όπου χειροτονείται ιερεύς κ’ επιστρέφει πάλι στη Βέροια, όπου έμεινε πέντε χρόνια. Ο θείος έρωτας κ’ η δίψα του για την ησυχία, αναγκάζουν πάλι τον άγιο Γρηγόριο, να πάει στο Άγιον Όρος, όπου έμεινε είκοσι τρία ολάκερα χρόνια με προσευχή, μελέτη και πολύν ιδρώτα των ασκητικών αγώνων της ερήμου. Τότε παρουσιάστηκε ο δαιμόνιος εκείνος Βαρλαάμ ο Καλαβρός, που σήκωσε τον φοβερό πόλεμο, ο οποίος έχει μείνει στην ιστορία με το όνομα «ἡσυχαστικαὶ ἔριδες τοῦ ιδ' αἰώνος».

 

    Ο άγιος Γρηγόριος επάλεψε με τον αιρετικό Βαρλαάμ, με πολλή δύναμη και πολλή σοφία, και νίκησε στο τέλος και τον αντίπαλό του και τις αιρετικές κι από τη Δύση φερμένες διδασκαλίες του, αποδεικνύοντας με γραφικά και πατερικά πνευματικά επιχειρήματα, πως το Θαβώριο φως της Μεταμορφώσεως ήταν άκτιστο κι όχι κτιστό -όπως έλεγεν ο Βαρλαάμ. Στη Σύνοδο, μάλιστα, της Κωνσταντινουπόλεως επί Ανδρόνικου του Β', η ήττα του Καλαβρού ήταν τόσο μεγάλη, που αναγκάστηκε να φύγει γρήγορα για την Ιταλία. Έτσι ο άγιος Γρηγόριος έσωσε την Ορθοδοξία, που διέτρεξε γι’ άλλη μια φορά τεράστιον κίνδυνο από τη Δύση, και κατέκτησε δίκαια μια υψηλή θέση στην Ορθόδοξη Εκκλησία.

Χειροτονείται μετά επίσκοπος και στέλνεται από την Κωνσταντινούπολη στο θρόνο της Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. Οι Θεσσαλονικείς, που πανηγυρίζουν τη μνήμη του αγ. Γρηγορίου με πάνδημες γιορτές και λειτουργίες στο φερώνυμο ωραίο Ναό που του έχτισαν, τότε ήτανε μοιρασμένοι σε δύο φατρίες και δεν τον εδέχτηκαν. Αναγκάστηκε ο άγιος Γρηγόριος να φύγει στη Λήμνο, απ’ όπου ύστερ’ από λίγα χρόνια τον κάλεσαν οι ίδιοι οι Θεσσαλονικείς στη πόλη τους και τον υποδέχτηκαν με μεγάλες τιμές. Μετά από κάμποσο καιρό, από σεβασμό κ’ εκτίμηση στη μεγάλη του αγιότητα, τον κάλεσαν στην Κωνσταντινούπολη να συμφιλιώσει τ’ αντιμαχόμενα, για πολιτικούς λόγους, υψηλά βασιλικά πρόσωπα του Βυζαντίου.

Στο δρόμο, συλλαμβάνεται απ’ τους Αγαρηνούς και ταλαιπωρείται και βασανίζεται επί ένα χρόνο, περιφερόμενος από χωριό σε χωριό κι από πολιτεία σε πολιτεία. Στην Προύσα, όπου τελικά δικάστηκε, ελευθερώθηκε μετά την αθώωσή του και αναχώρησε για το θρόνο του, αφού εστήριξε και με τα πάθη που υπέφερε και με τους θείους λόγους του, τις βασανισμένες απ’ τους Αγαρηνούς χριστιανικές εκκλησίες της Μικράς Ασίας. Κατάκοπος πια από τόσα δεινά και τόσους αγώνες για τη σωτηρία της Ορθοδοξίας, αναπαύτηκε εν Κυρίω στη Θεσσαλονίκη, γύρω στα 1360, σε ηλικία 63 χρονών. Το άγιο λείψανό του σώζεται ενταφιασμένο στον προς τιμή του και στο όνομά του αφιερωμένο ιερό ναό της Θεσσαλονίκης.

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, που με μεγάλη συντομία και σε αδρές μόνο γραμμές αναφερθήκαμε πριν λίγο στον άγιο βίο του, εφύλαξε όσο ζούσε ανόθευτη την Ορθοδοξία από τις ξένες επιδράσεις. Αλλά και μετά την κοίμησή του, α’ με τα πολλά θαύματα, και β' με τα βαθιά σε ορθόδοξη πνευματικότητα και θεολογία συγγράμματά του, συνεχίζει να είναι ένας φύλαξ άγγελος της πονεμένης και χτυπημένης από χίλιους δύο αιρετικούς Ορθοδοξίας μας.

Ένα από τα πολλά θαύματά του, είναι κι αυτό που αναφέρεται στους Φράγκους της Σαντορίνης. Το αναφέρει ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Νεκτάριος (στα 1660), για ν’ αποδείξει στους Φράγκους ότι λένε ψέματα και συκοφαντίες, όταν λένε πως η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν ανέδειξε πια κανέναν άγιο, απ’ τον καιρό που χωρίσαμε με τους Δυτικούς, με το σχίσμα. Στη Σαντορίνη, λοιπόν, τη μέρα της μνήμης του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, δηλ. τη Β' Κυριακή των Νηστειών, μερικοί Φράγκοι, Ρωμαιοκατόλικοι, μπήκαν σε μια βάρκα κ’ έκαναν βόλτα στη θάλασσα. Μέσα στη βάρκα είχαν και μερικά φραγκόπουλα, δασκαλεμένα να βλαστημούν τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Φώναζαν, λοιπόν, τα δασκαλεμένα φραγκόπουλα:

    «ανάθεμα στον Παλαμά· αν είναι ο Παλαμάς άγιος, ας κάμει να πνιγούμε»! Δεν πέρασε πολλή ώρα και -ω του θαύματος!- μέσα σε γαλήνια και ακύμαντη θάλασσα, καταποντίστηκε στο βυθό η βάρκα, με όλους τους Φράγκους και τα φραγκόπουλα, που πριν λίγο προκαλούσαν τον άγιο, με τα υβριστικά εκείνα λόγια «αν είναι άγιος ας μας πνίξει!»

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, όπως προηγουμένως σημειώσαμε, στήριξε και στηρίζει την Ορθοδοξία όχι μονάχα με τα θαύματά του τα πολλά, μα και με τα πολύτιμα συγγράμματά του, τα οποία, δυστυχώς, όχι μόνον ο κόσμος ο πολύς, μα και οι κληρικοί κ’ οι θεολόγοι μας τα αγνοούν. Αυτά τα θεία συγγράμματα κι αυτούς τους αγιασμένους λόγους του αγνοούμε, για τους οποίους ο υμνωδός και ποιητής του κανόνος του αγίου έγραψε στην ε' ωδή:

Οἱ λόγοι σου πάνσοφε καὶ τὰ σεπτὰ συγγράμματα,
δρόσος οὐρανία, μέλι πέτρας, ἄρτος Ἀγγέλων
τοῖς ἐντυγχάνουσι, νέκταρ ἀμβροσία γλυκασμός,
ἥδυσμα Γρηγόριε καὶ πηγὴ ζῶντος ὕδατος.
(ἐκ τῆς ἀκολουθίας)

Ο άγιος Γρηγόριος είναι απ’ τους μεγαλύτερους και μυστικότερους θεολόγους της Ορθοδοξίας, και συγχρόνως από τους λιγότερο γνωστούς. Κ’ επειδή αγνοούμε οι περισσότεροι τη διδασκαλία του και τα μυστικά του συγγράμματα, συμβαίνει, όχι σπάνια, όταν από ανάγκη καταπιανόμαστε μ’ αυτά, να τα παρερμηνεύουμε και να πέφτουμε στο αντίθετο στρατόπεδο, των αιρετικών, δίχως να το καταλάβουμε. Ύστερα πρέπει ευθύς αμέσως να σημειώσουμε, πως η μελέτη του έργου, ή πολύ περισσότερο, η παρουσίαση και η ερμηνεία του, χρειάζονται ιδιοσυγκρασίες συγγενικές πνευματικά, όχι μονάχα σε κλίση και σε ενδιαφέρον, αλλά και σε κατόρθωση αγιότητος. Γιατί με τη γνώση των θεωριών για τη θεωρία του ακτίστου φωτός, δεν κερδίζουμε απολύτως τίποτε, όταν είμαστε βυθισμένοι σε χίλιες δύο αμαρτωλές έγνοιες, που δεν μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε το άκτιστο φως, με την κεκαθαρμένη κ’ εξαγνισμένη καρδιά μας. Γι’ αυτό, κι όταν ακούμε ή διαβάζουμε για τους αγώνες των ησυχαστών και τη σκληρή μέθοδό τους, με τη στροφή και του σωματικού τους βλέμματος προς την καρδιά επί ώρες ατέλειωτες, για να ιδούν το Θαβώριο φως, δείχνουμε μιαν απορία -αν δεν εκδηλώνουμε ορθολογιστικότερα την επιφύλαξή μας, ή δεν χαρακτηρίζουμε κ’ εμείς τους ησυχαστάς (όπως τους ονόμασε ο δυτικόφρονας Βαρλαάμ) «ομφαλοσκόπους» και «ομφαλοψύχους».

Κι ακόμα -κ’ εδώ είναι ο πιο μεγάλος κίνδυνος- πιστεύουμε, πως με την ενδοστρέφεια θα ιδούμε το φως του Θαβώρ, ή -εμείς οι άνθρωποι του κόσμου- πως με την αυτοσυγκέντρωση και την ενδοστρέφεια θα βρούμε το Θεό μας, τη σωτηρία μας. Αλλά με την απλή αυτή ενδοστρέφεια, δεν κάνουμε τίποτ’ άλλο, παρά να γινόμαστε περίλαμπροι Νεοπλατωνικοί, οι οποίοι θεωρούσαν τη ψυχή ως θεία αρχή «καθεαυτήν», και πίστευαν ότι αρκεί να στραφεί κανείς προς τη ψυχή του για να θεωρήσει το Θείον. Κάτι ανάλογο βέβαια έπαθε και ο Βαρλαάμ, που ταύτισε αυτή την ενδοσκόπηση των Νεοπλατωνικών με τη «νοεράν προσευχήν» των ησυχαστών, «ἐκμεταλλευθεὶς ἐπί πλέον καὶ τὰς ἐκ παρανοήσεως καταχρήσεις ἐνίων Μοναχῶν, ὡς καὶ τὴν κακοποίησιν τῆς νοερᾶς προσευχῆς ὑπὸ τῶν λαϊκῶν μαζῶν τοῦ Βυζαντίου, εἰς τὰς ὁποίας εἶχε διαδοθῆ, διότι αὗται ἦσαν ἀπαράσκευοι διὰ τοιαύτην λεπτὴν ἐργασίαν» (Θεοκλ. Διονυσιάτου, Μεταξύ ουρανού και γης, σελ. 116).

Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

    Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, όμως, πολέμησε γενναιότατα τη νεοπλατωνική Μυστική και τον αιρετικό Βαρλαάμ, προασπίζοντας την πνευματικότητα και τον ασκητισμό της Ανατολικής Εκκλησίας, τον οποίο προσπαθούσε να διασύρει και να γελοιοποιήσει ο Βαρλαάμ. Εκήρυξε ότι η ψυχή δεν είναι απόρροια του Θεού -για να είναι σίγουρος κανείς, πως γυρνώντας μέσα της βρίσκει και θεωρεί το Θεό. Ύστερα -κι αυτό είναι το δογματικό σημείο που μπορεί καλύτερα να μας φωτίσει πάνω στο θέμα- διδάσκει, πως «ἐκτὸς τῆς διὰ τοῦ Χριστοῦ ἀνακαινίσεως τῆς φθαρείσης εἰκόνος τῆς ψυχῆς, ἡ ἐνδοσκόπησις εἰς οὐδὲν ἄλλο ὁδηγεῖ, ἢ εἰς τῆν θεώρησιν τῆς διεφθαρμένης ἀνθρωπίνης φύσεως, ἐφ᾿ ὅσον ἡ θεία είκὼν διὰ τῆς προπατορικῆς ἁμαρτίας ὑπέστη ἀμαύρωσιν. Διὸ καὶ τοὺς ἔξω τῆς χριστιανικῆς παλιγγενεσίας ἐνδοσκοποῦντας ὁ Παλαμᾶς ὠνόμασε «θεωροὺς εἰκόνων», ἐν ἀντιθέσει πρὸς τοὺς οἰκείους τοῦ Χριστοῦ, οἵτινες τῷ ὄντι ἐθεῶρουν τὴν θείαν εἰκόνα, έν φωτὶ ἀπλέτῳ ἠγλαϊσμένην» (π. Θεόκλητος Διονυσιάτης).


Πρέπει, τελειώνοντας, να πούμε δυο λόγια και για το θέμα που συγκλόνισε την Εκκλησία του Χριστού τον ιδ' αιώνα, στον δογματικό τομέα. Ο Βαρλαάμ, χτυπώντας τη «νοερά προσευχή» των ησυχαστών, χρησιμοποιούσε τα γνωστά όπλα του Θωμά Ακινάτου, «τὰς κτιστὰς χάριτας» της «καθαρᾶς ἐνεργείας» του Θεού κ.λπ.

    Ο Βαρλαάμ και οι ομόφρονές του, έλεγαν, όπως είπαμε και πιο πάνω, πως το Θαβώριον φως της Μεταμορφώσεως ήταν κτιστόν. Και επομένως οι Μοναχοί του Αγίου Όρους, που με τις μεθόδους του ησυχασμού έλεγαν πως βλέπουν το άκτιστο φως, πέφτουν σε αίρεση, γιατί είναι σα να λένε, πως βλέπουν το Θεό, ενώ, όπως λέγει το Ευαγγέλιο, «Θεὸν οὐδεὶς ἑώρακε πώποτε». Την άποψη του Βαρλαάμ, που ακολουθούν ακόμα και σήμερα οι διάδοχοι του Θωμά και του Βαρλαάμ στη Δύση, ανέτρεψε ο άγιος Γρηγόριος, χρησιμοποιώντας τη διδασκαλία της αγίας Γραφής και των Πατέρων της Ορθοδόξου Εκκλησίας. «Ἡ θεία καὶ θεοποιὸς ἔλλαμψις καὶ χάρις οὐκ οὐσία, ἀλλ' ἐνέργειά ἐστι Θεοῦ».

Και όπως λέγει ο Μ. Βασίλειος: «ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ, διὰ τὸν ἄνθρωπον εἶναι παντελῶς ἀπερινόητος καὶ ἄρρητος· ὅμως αἱ ἐνέργειαι αὐτοῦ πρὸς ἡμᾶς καταβαίνουσι». Γι’ αυτό και οι ησυχασταί με τη μεγάλην άσκηση και τον κυκλικό τρόπο της νοεράς προσευχής, μπορούσαν να ιδούν το άκτιστον φως, που δεν ήταν η ουσία του Θεού η ακατάληπτος, αλλά «θεία τις χάρις καὶ θεοποιός ἐνέργεια, χάρη και θεοποιός ενέργεια, ἧς τὰ μετέχοντα θεοῦνται».

    Όμως αυτή την ορθόδοξη άποψη και διδασκαλία, είναι αδύνατο να την καταλάβει η δυτική αριστοτελίζουσα και σχολαστική θεολογία. Κάνουν σύγχυση μεταξύ ουσίας και ενεργείας του Θεού, τον Οποίο θεωρούν ως «actus purus», δηλ. καθαρά ενέργεια. Και γι' αυτό δεν κατάλαβαν ποτέ την «πρόοδον ἐπὶ τὰ ἔξω» του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, ούτε την «θείαν ἔλλαμψιν καὶ ἐνέργειαν», για την οποία μιλά ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός. Πάντως η Εκκλησία, στις τοπικές Συνόδους Κωνσταντινουπόλεως του 1341, 1347, και 1351, εδικαίωσε τον άγιο Γρηγόριο και την ορθόδοξη διδασκαλία του και καταδίκασε ως αιρετικούς τους αντιπάλους του.

Βέβαια, «τὸ νὰ ἴδωμεν τὸ Ἒν, τὸν Θεόν, δὲν εἶναι ἴδιον δημιουργηθείσης δυνάμεως». Αλλά αυτή την ικανότητα τη δίνει μόνον ο Χριστός στους «καθαροὺς τῇ καρδίᾳ» χριστιανούς. «Πῶς οὖν, γράφει ο Παλαμάς, εἶδον οἱ ὀφθαλομοὶ (τῶν Ἀποστόλων) τὴν ἄκτιστον δόξαν; Μετασκευασθέντες τῇ δυνάμει τοῦ πνεύματος καὶ δύναμιν σχόντες, ἣν οὐ πρότερον εἶχον καὶ Πνεῦμα γεγονότες, καὶ ἐν Πνεύματι ὁρῶντες». Κι αλλού πάλι λέγει για τον απόστολο Παύλο: «κτιστὸς οὖν ἦν ὁ Παῦλος μόνον, μέχρις ἅν ἔζη τὴν προστάγματι Θεοῦ ἐξ οὐκ ὄντων γεγονυῖαν ζωήν, ὅτε δὲ μὴ ταύτην ἔζη, ἀλλὰ τῇ ἐνοικήσει τοῦ Θεοῦ προσγενομένην, ἄκτιστος γέγονε τῇ χάριτι». Έτσι η Ορθόδοξος θεολογία, με το στόμα του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, απορρίπτει τον φυσιοκρατικό αγνωστικισμό της Δυτικής θεολογίας και διδάσκει «τὴν ἐν Χριστῷ γνῶσιν τῶν ἀκτίστων ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν ὑπὸ τῶν χριστιανῶν μέθεξιν αὐτῶν» (Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Αθωνικά άνθη, σελ. 95).

Ας μου επιτρέψουν οι αγαπητοί αναγνώστες την παράθεση ενός χαρακτηριστικού αποσπάσματος, από τα «θεολογικά» κεφάλαια του αγ. Γρηγορίου «Οἱ γοῦν ἐναντίοι, μὴ δεχόμενοι, μηδὲ δυνάμενοι γνῶναι τὴν ἐπὶ τοῦ Θεοῦ ἀδιαίρετον διαίρεσιν, καὶ διῃρημένην ἔνωσιν ἀκούοντες ἡμῶν λεγόντων συμφώνως τοῖς ἁγίοις, ὅτι τοῦ Θεοῦ τὸ μέν ἐστιν ἀκατάληπτον, τὸ δὲ καταληπτόν, εἷς δε ἐστι Θεός, ὁ αὐτὸς ἀκατάληπτος τῇ οὐσίᾳ ὤν, καταληπτὸς δὲ ἀπὸ τῶν ποιημάτων· κατὰ τὰς αὐτοῦ θείας ἐνεργείας, τὴν προαιώνιον αὐτοῦ δηλαδὴ περὶ ἡμᾶς θέλησιν, τὴν προαιώνιον αὐτοῦ περὶ ἡμᾶς πρόνοιαν, τὴν προαιώνιον αὐτοῦ περὶ ἡμᾶς σοφίαν, καὶ ἵνα κατὰ τὸν θεῖον Μάξιμον εἴπω, τὴν ἄπειρον αὐτοῦ δύναμιν καὶ σοφίαν καὶ ἀγαθότητα· ταῦτα δὲ ἦσαν ἀναγκαίως ἡμῶν εἰπόντων, ἀκούσαντες οἱ ἀντικείμενοι καὶ οἱ μετ' ἐκείνους κατ᾿ ἐκείνους κατηγοροῦσιν, ὡς πολλοὺς θεοὺς καὶ πολλὰ λεγόντων ἄκτιστα καὶ σύνθετον ποιούντων τὸν Θεόν. Ἀγνοοῦσι γάρ, ὡς ὁ Θεὸς ἀδιαιρέτως διαιρεῖται καὶ συνάπτεται διῃρημένως καὶ οὔτε πολυπλασιασμὸν παρὰ τοῦτο πάσχει, οὔτε σύνθεσιν» (κεφ. πα').

Πραγματικά, άγιοι λόγοι της χάριτος είναι οι λόγοι του αγ. Γρηγορίου: «ἄρτος ἀγγέλων, δρόσος οὐρανία, νέκταρ, ἀμβροσία, γλυκασμός, μέλι τὸ ἐκ πέτρας». Αλλά εμείς έχουμε συνηθίσει το στομάχι μας με τις κοσμικές λογοτεχνίες και φιλοσοφίες, και δεν έχουμε τόπο για τέτοια πολυτέλεια πνευματικής τροφής. Νομίζουμε πως γενήκαμε πάνσοφοι, γιατί ξέρουμε πέντε γράμματα. Και νομίζουμε πως γίναμε άγιοι, γιατί διαβάζομε ένα θρησκευτικό περιοδικό ή βιβλίο. Τα πόσα σκοτάδια έχουμε μέσα μας κανένας δεν μπορεί να μας το πει και κανένας ήλιος δεν μπορεί να τα φωτίσει.

    Μα το φως που ζητούμε, θα έρθει μονάχα με τη συντριβή, το γονάτισμα, το κομποσκοίνι, τη μετάνοια, την εγκράτεια, τη νοερά προσευχή και με την ασταμάτητη τραγική κραυγή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά: «Κύριε, φώτισόν μου τὸ σκότος! Φώτισόν μου τὸ σκότος!»[3]

Παραπομπές, Πηγές:
1. Ορθόδοξος Φιλόθεος Μαρτυρία - Εκδόσεις «Ορθόδοξος Κυψέλη» impantokratoros.gr
2. Απόσπασμα από την μελέτη μας «Μεγάλη Σαρακοστή: να μην ξεχάσω…» εδώ www.sophia-ntrekou.gr/Megali.Sarakosti
3. Εκ τῆς ἐκδόσεως, Π. Β. Πάσχου, Ἔρως Ὀρθοδοξίας, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθῆναι 1987 και Αθήνα 2006. users.uoa.gr και Π.Β. Πάσχος
4. Βίντεο: Οπτικοακουστικό αφιέρωμα από το YouTube, εταιρεία της Google

 


Θεολογική και Φιλοσοφική σημασία του έργου του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά

Βίντεο: Θεολογική και Φιλοσοφική σημασία
του έργου του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά

Διεθνές Συνέδριο για τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά,
Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης,
Από τις 7 έως τις 15 Μαρτίου 2012

Πῶς ἂν ἐνδείξατό τις τὸ ὑπὲρ λόγον ἀγαθόν; Θεολογική και Φιλοσοφική σημασία του έργου του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά. Διεθνές Συνέδριο για τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, από τις 7 έως τις 15 Μαρτίου 2012.

Η Θεολογική και Φιλοσοφική σημασία του έργου του: Η Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικων Μελετών της Ιεράς Μονής Βλατάδων, το Ινστιτούτο Ορθοδόξων Χριστιανικών Μελετών του Κέμπριτζ (Αγγλίας), την Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, την Ιερά Μητρόπολη Βέροιας, Ναούσης και Καμπάνιας, την Ιερά Μητρόπολη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, την Ιερά Μητρόπολη Λαγκαδά, Λητής και Ρεντίνης, τους Φίλους του Αγίου Όρους (FoMA), καθώς και άλλους επιστημονικούς, εκκλησιαστικούς και πολιτιστικούς φορείς διοργανώνουν διεθνές επιστημονικό συνέδριο με θέμα την θεολογική και φιλοσοφική σημασία του έργου του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης. Το αναλυτικό πρόγραμμα του Συνεδρίου το διαβάζουμε εδώ.

ΟΛΕΣ ΟΙ ΟΜΙΛΙΕΣ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ:

Διεθνές Συνέδριο για τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά από 7 έως τις 15 Μαρτίου 2012


Βίντεο Η Αγία οικογένεια των Παλαμάδων: Η παρούσα ταινία μικρού μήκους είναι μια όμορφη παρουσίαση του βίου της Αγίας Οικογένειας των Παλαμάδων, και ιδιαιτέρως του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, δια χειρός του φέροντος από της μοναχικής του κουράς το όνομα του Αγίου, Αρχιμ. Παλαμά Κυριλλίδη, Ηγουμένου της Μονής Θεοτόκου Καλλίπετρας της Σκήτεως Βεροίας. Είναι έκδοση της Ι. Μητροπόλεως Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας. Ευχαριστούμε θερμώς τον Πανοσ. π. Παλαμά για την άδεια δημοσιεύσεως της αξιόλογης εργασίας του. Ι. Μ. Θεοτόκου Καλλίπετρας Τ.Θ. 4 Ράχη Βεροίας. Προβλήθηκε το 2009.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου