Διαφωτισμός και Αριστερά Γράφει ο Μητροπολίτη Ναυπάκτου Ιεροθεου

Κατά καιρούς έχω αναφερθή γραπτώς και προφορικώς στον Διαφωτισμό, που είναι ένα φιλοσοφικο-κοινωνικό σύστημα που παρατηρήθηκε στο τέλος του 17ου και αρχές του 18ου αιώνος στον Δυτικοευρωπαϊκό «χώρο» και δημιούργησε πολλές θρησκευτικές και κοινωνικές ανακατατάξεις.

Μελετώντας, λοιπόν, αυτό το κίνημα πολλές φορές διερωτήθηκα ποιά είναι η σχέση του με την Αριστερά.
Στο άρθρο αυτό θα τονισθούν μερικές σύντομες απόψεις, γιατί το θέμα αυτό είναι μεγάλο και χρήζει σοβαρής επιστημονικής ανάπτυξης. Τα όσα εκτεθούν, φυσικά, δεν εξαντλούν το θέμα, αλλά είναι μερικές αφορμές για περαιτέρω συζήτηση.

Ο δυτικοευρωπαϊκός Διαφωτισμός

Ο δυτικοευρωπαϊκός Διαφωτισμός είναι ένα κίνημα το οποίο παρατηρήθηκε στην Ευρώπη και έχει σχέση με την άν02οδο της αστικής τάξης και τον περιορισμό των προνομίων της αριστοκρατικής τάξης. Ακόμη, ο Διαφωτισμός στράφηκε και εναντίον της δυτικής μεταφυσικής, με τις απολυτότητές της, και εναντίον της θρησκευτικής δεισιδαιμονίας, καθώς επίσης και εναντίον της φεουδαρχίας που μάστιζε τον δυτικοευρωπαϊκό χώρο.

Φυσικά, όταν κάνουμε λόγο για τον Διαφωτισμό πρέπει οπωσδήποτε να διακρίνουμε διάφορα ρεύματα και διάφορες τάσεις, όπως τον αγγλικό εμπειρισμό, τον γαλλικό εγκυκλοπαιδισμό, τον γερμανικό ιδεαλισμό, τον ιταλικό αντικληρικαλισμό και τον ελληνικό μετριοπαθή Διαφωτισμό.

Οι διαφωτιστές έκαναν λόγο για την ελευθερία του ανθρώπου, για τις φυσικές δυνατότητές του, για το φυσικό δίκαιο και την φυσική θρησκεία, για την ανάπτυξη της παιδείας. Ομίλησαν για ελευθερία, ισότητα, παιδεία κλπ. Πρόκειται για μεγάλες αρχές, οι οποίες οπωσδήποτε είχαν καταστρατηγηθή στην Δύση, τόσο από τον Χριστιανισμό της με την σχολαστική-μεταφυσική του νοοτροπία, όσο και από την φεουδαλιστική, καπιταλιστική-μοναρχική αντίληψη.

Ο Διαφωτισμός, επομένως, είναι αντίδραση στην δυτική μεταφυσική, και την φεουδαλιστική νοοτροπία του δυτικού κόσμου. Και, βεβαίως, η ελληνορθόδοξη Παράδοση, όπως εκφράσθηκε και βιώθηκε από την Ρωμηοσύνη, δεν έχει καμμιά σχέση με την νοοτροπία αυτή που αναπτύχθηκε στην Δύση, ούτε με την μεταφυσική και τον καπιταλισμό, αλλά έχει καθαρώς θεραπευτικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Έτσι, ο Διαφωτισμός είναι εισαγόμενος-μεταπρατικός στον δικό μας χώρο και εκείνοι που προσπάθησαν να τον εισάγουν στην χώρα μας είναι μεταπράτες.

Δυό χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Διαφωτισμού

Ο δυτικοευρωπαϊκός Διαφωτισμός έχει πολλά γνωρίσματα, αλλά εδώ θα περιορισθώ σε δύο από αυτά που τα θεωρώ σημαντικά και ξεκαθαρίζουν κάπως το τοπίο, όταν μελετάται το θέμα της σχέσης του με την αριστερά ιδεολογία.

Το ένα γνώρισμα είναι ότι στην πλειοψηφία τους οι διαφωτιστές δεν ήταν άθεοι, αλλά δεϊστές και αγνωστικιστές.

Είναι γνωστόν σε όσους ασχολούνται με τα ρεύματα αυτά ότι παρατηρούνται τρεις τάσεις στον δυτικό χώρο σε σχέση με τον Θεό.

Η μία είναι ο αθεϊσμός. Οι άθεοι αρνούνται τον Θεό και πολλοί από αυτούς πολεμούν την άποψη για τον Θεό, διακρίνονται, δηλαδή από μια πολεμική εναντίον του και πιστεύουν ότι ο κόσμος αυτοερμηνεύεται, δηλαδή μέσα στον κόσμο υπάρχουν οι δυνάμεις που τον ερμηνεύουν, και δεν είναι ανάγκη να υπάρχη ένας Θεός για να τον δημιουργήση και να τον κυβερνά. Όμως, το να πολεμά κανείς τον Θεό, το να δημιουργή λέσχες για την πολεμική αυτή, είναι μια ιδιότυπη Θρησκεία, αφού όταν κανείς δεν πιστεύη σε κάτι, τότε δεν ασχολείται μαζί του.

Η άλλη τάση είναι ο δεϊσμός- θεϊσμός. Οι δεϊστές-θεϊστές δεν αρνούνται την ύπαρξη του Θεού, αλλά αρνούνται τον Θεό που επαγγέλλεται ο Χριστιανισμός και πιστεύουν σε μια αόρατη δύναμη που διευθύνει τον κόσμο.

Μεταξύ του αθεϊσμού και του δεϊσμού υπάρχει και μια τρίτη τάση που χαρακτηρίζεται ως αγνωστικισμός. Οι αγνωστικιστές δεν αρνούνται τον Θεό, ούτε πιστεύουν σε μια αόρατη δύναμη, αλλά απλώς λένε ότι δεν τους ενδιαφέρει ο Θεός, δεν ασχολούνται μαζί του, αφού το μυαλό του ανθρώπου είναι πεπερασμένο.

Μελετώντας κανείς τους εκπροσώπους του δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού διαπιστώνει ότι πολλοί από αυτούς δεν ήταν άθεοι, αλλά δεϊστές και αγνωστικιστές. Δηλαδή, άλλοι πίστευαν σε μια ανώτερη δύναμη που διευθύνει τον κόσμο, άλλοι έκαναν λόγο για μια «φυσική θρησκεία» και την αντιπαρέθεταν στην «πολιτική θρησκεία» και άλλοι δεν ασχολούνταν με το θέμα και ήταν σαφώς αδιάφοροι, αγνωστικιστές. Οι περισσότεροι διαφωτιστές δεν είχαν πρόβλημα με την ύπαρξη του Θεού –έστω και αφηρημένη, απρόσωπη– αλλά με τον Χριστό που ενσαρκώθηκε και γι’ αυτό δεν πίστευαν στην Θεότητα και την μοναδικότητα του Χριστού. Έτσι, στην πραγματικότητα δεν ήταν άθεοι, αλλά αντίχριστοι, δηλαδή δεν δέχονταν τον Χριστό, όπως τον ερμήνευε ο δυτικός Χριστιανισμός, ίσως σε αντίθεση με τον Χριστό που παρουσίαζαν οι Χριστιανοί της εποχής τους. Πολλά στοιχεία για το θέμα αυτό αναφέρει ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος στο βιβλίο του με τίτλο «Η ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος», όπως επίσης μπορεί κανείς να δη μια ανάλυση στο βιβλίο του Ιωάννη Παλαιτσάκη με τίτλο: «Διαφωτισμός».

Το δεύτερο γνώρισμα του δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού είναι ο φιλελευθερισμός του. Είναι γνωστόν ότι ο φιλελευθερισμός είναι μια νοοτροπία που εκφράζεται με πολλούς τρόπους στην πολιτική, την ιδεολογία, την πρακτική ζωή, ως σεβασμός της ελευθερίας του άλλου. Αλλά ο φιλελευθερισμός εκφράζεται και στην οικονομία. Είναι ο λεγόμενος «οικονομικός φιλελευθερισμός» που αναφέρεται στην ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα, χωρίς περιορισμούς. Ο φιλελευθερισμός εκφράσθηκε σε αστούς και διαφωτιστές, πολλές φορές και σε προτεσταντικούς κύκλους, οι οποίοι ανέπτυξαν τον καπιταλισμό, όπως αναλύει πολύ καλά ο Max Weber, ένας από τους πατέρες της Κοινωνιολογίας, στο κλασσικό βιβλίο του: «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού». Ο οικονομικός φιλελευθερισμός οδήγησε στον άκρατο καπιταλισμό. Στην συνέχεια για να διορθωθούν πολλές κοινωνικές ανωμαλίες που δημιουργήθηκαν, με τις ιδέες του φιλελευθερισμού, αναπτύχθηκε ο νεοφιλελευθερισμός, ο οποίος προσπάθησε να εφαρμόση μια κοινωνική πολιτική που θα αντισταθμίζη τα προβλήματα τα οποία δημιουργεί ο αστισμός και ο οικονομικός ανταγωνισμός, και με αυτόν τον τρόπο να υποστηριχθούν οι οικονομικά αδύνατες τάξεις.

Πολλοί διαφωτιστές του 18ου αιώνος υπεστήριζαν τον φιλελευθερισμό και στην πραγματικότητα συνετέλεσαν στην ανάπτυξη του καπιταλιστικού πνεύματος, με ο,τι αυτό συνεπάγεται. Ο νεοφιλελευθερισμός αναπτύχθηκε μέσα στα σπλάχνα των φιλελευθέρων - αστών - καπιταλιστών για να διορθωθούν μερικές εγγενείς ανωμαλίες του συστήματος του οικονομικού φιλελευθερισμού.

Ο Μαρξιστικός Διαφωτισμός

Ο Μαρξ προσέλαβε μερικές από αυτές τις απόψεις του Δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού για την ελευθερία, την ισότητα κλπ. και τις προσήρμοσε σε μια πολιτική δράση, σε μια επανάσταση της εργατικής τάξης, προκειμένου να περάση ο κόσμος από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό, να καταργηθούν οι τάξεις και έτσι να δημιουργηθή η αταξική κοινωνία.

Βεβαίως, παρά τις προσπάθειές του, ο μαρξιστικός διαφωτισμός στην πρακτική του εφαρμογή απέτυχε, γιατί αρνήθηκε την ελευθερία του ατόμου και την ισότητα, οδηγήθηκε σταδιακά στην δημιουργία μιας νέας τάξης πραγμάτων και φυσικά σε έναν άλλο ιδιότυπο καπιταλισμό του Κράτους και των ολίγων. Ήδη ο νεομαρξισμός έκανε κριτική στον Διαφωτισμό.

Διαπιστώσεις

Ύστερα από όλα αυτά επανέρχομαι στο αρχικό ερώτημα για το ποιά είναι η σχέση του δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού με την αριστερά, κυρίως στην Ελλάδα, σε σχέση με τα δύο γνωρίσματα που παρουσίασα πιο πάνω. Το λέγω αυτό γιατί ο δυτικοευρωπαϊκός Διαφωτισμός πέρασε στην Ελλάδα και υποστηρίχθηκε, ακόμη και τώρα υποστηρίζεται και από μερικούς αριστερούς, αν και στην βάση του είναι καπιταλιστικός.

Θεωρώ ότι ο δυτικοευρωπαϊκός Διαφωτισμός με τον δεϊσμό και τον αγνωστικισμό του, αλλά και τον φιλελευθερισμό του, δεν έχει σχέση με την αριστερά, αφού οι αριστεροί παρουσιάζονται ως άθεοι και ως σοσιαλιστές, αρνούμενοι έτσι τον δεϊσμό και τον φιλελευθερισμό του Διαφωτισμού. Αλλά και αυτός ο μαρξιστικός Διαφωτισμός δεν είναι η αληθινή έκφραση του δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Οι Έλληνες αριστεροί πιθανόν να νομίζουν ότι οι Διαφωτιστές ήταν άθεοι επειδή εστράφησαν εναντίον του δυτικού Χριστιανισμού, που συνδέεται με την μεταφυσική και τον φεουδαλισμό-καπιταλισμό, και έχοντες αυτά υπ' όψη τους καταφέρονται και εναντίον της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Όμως, ούτε οι Διαφωτιστές ήταν άθεοι, όπως είδαμε πιο πάνω, ούτε η Ορθόδοξη Εκκλησία διαπνέεται από την μεταφυσική και τον φεουδαλισμό-καπιταλισμό, αφού καλλιέργησε σε όλους τους αιώνες τον αληθινό κοινωνισμό, την πραγματική κοινωνικότητα.

Τα θέματα αυτά πρέπει να συζητηθούν σοβαρά, γιατί έτσι ξεκαθαρίζεται το τοπίο και εξαφανίζονται οι προκαταλήψεις. Το λάθος μερικών αριστερών είναι ότι δεν είδαν αυτό το θέμα στο βάθος του, δεν αξιοποίησαν την δική τους εγγενή παράδοση, δεν διέκριναν την διαφορά της ελληνορθόδοξης παραδόσεως από την δυτική παράδοση και έτσι διέπραξαν λάθη, κυρίως ζουν ένα ανεόρταστο κοινωνικό βίο. Αλλά, όπως έγραφε παλαιότερα ο Ζουράρις, αυτό είναι το βασικό λάθος του Κομμουνισμού στην Ελλάδα, αφού ο ελληνικός λαός εορτάζει.Πάντως, βλέπω τις αρχές του δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού να εκφράζονται περισσότερο από την λεγόμενη δεξιά νοοτροπία, παρά από την αριστερά και απορώ για το ότι οι αριστεροί παρουσιάζονται ως φορείς και εκφραστές του Διαφωτισμού.

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Περιοδικό», Μάϊος 2007

Από το έντυπο της Ιεράς Μητροπόλεως Ναυπάκτου «Εκκλησιαστική Παρέμβαση»,

τεύχος 137, Νοέμβριος 2007

Πηγή: http://www.parembasis.gr/2007/07_