Φιλοκαλία των ιερών νηπτικών Η εγκυκλοπαίδεια του Ορθόδοξου Ησυχασμού

 Όταν το 1981 η Ελλάς έγινε επίσημο μέλος της τότε ΕΟΚ (Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα), μία γαλλική εφημερίδα χαιρέτισε το γεγονός με τίτλο που ίσως ξάφνιασε τότε πολλούς συμπατριώτες μας και σίγουρα σήμερα θα περιήγαγε πολλούς από εμάς σε αμηχανία: Η Ευρώπη υποδέχεται τη χώρα της «Φιλοκαλίας».

  

Ποια είναι όμως η «Φιλοκαλία», που έπεισε Γάλλους δημοσιογράφους να την συνδέσουν με την Ελλάδα ωσάν να πρόκειται για επίτευγμα μοναδικό συγκρίσιμο μόνον με τις πολιτισμικές κορυφώσεις του κλασικού Ελληνισμού; 

Η Φιλοκαλία αντιπροσωπεύει μια μοναδική εγκυκλοπαίδεια του ορθόδοξου φιλοκαλικού ήθους, όπου αποθησαυρίζεται η υπερδισχιλιετής εμπειρική και εν ταυτώ χαρισματική μέθοδος διά της οποίας μυσταγωγείται η θεραπευτική αποκατάσταση του ανθρώπου στο αρχέγονο κάλλος εντός του σώματος του Χριστού. Η Φιλοκαλία εμπερικλείει τον εκλεκτότερο τρυγητό του «πολιτισμού της θεώσεως», τον οποίο χαριτώθηκε από τον Τριαδικό Θεό να καλλιεργήσει το Βυζάντιο – Ρωμανία στη συνέχεια της προφητικής παράδοσης του αρχαίου Ισραήλ.  Πιο συγκεκριμένα, το έργο αποτελεί μια συλλογή ασκητικών νηπτικών κειμένων, προερχομένων από μία περίοδο περίπου χιλίων ετών (4^ος -15^ος αιώνας), στα οποία περιγράφεται εμπειρικά η ασκητική μέθοδος καθάρσεως και φωτισμού του νου, καθώς και απόκτησης των θεοποιών αρετών, με κέντρο τον μανικό έρωτα προς τον Θεό, όπως ιδίως εκφράζεται διά της περίφημης αδιαλείπτως αυτενεργούσας στην καρδιά προσευχής.

Εκδότες-συμπιλητές των κειμένων αυτών υπήρξαν δύο «πατριάρχες» του ρεύματος της νεοησυχαστικής αναγέννησης που συγκλόνισε την Ορθόδοξη Εκκλησία από το δεύτερο ήμισυ του 18^ου αιώνα και εντεύθεν και έμελε να πολιτογραφηθεί στην ιστορία ως κολλυβαδικό κίνημα. Πρόκειται για τους αγίους Νικόδημο Αγιορείτη και Μακάριο πρώην Κορίνθου. Το έργο εκδόθηκε στη Βενετία το 1782 σε πέντε τόμους και είχε τον τίτλο:

 Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν συνερανισθεῖσα παρὰ τῶν ἁγίων καὶ θεοφόρων Πατέρων, ἐν ᾗ διὰ τῆς κατὰ τὴν πρᾶξιν καὶ θεωρίαν ἠθικῆς φιλοσοφίας ὁ νοῦς καθαίρεται, φωτίζεται, τελειοῦται.

  Η όλη εργασία διήρκεσε από το 1774-1778. Την σχετική πρωτοβουλία θα πρέπει να είχε ο άγιος Μακάριος, ο οποίος ταξίδευσε στο Άγιον Όρος προς αναζήτηση πατερικών κειμένων στις βιβλιοθήκες των αθωνικών Μοναστηρίων. Καρπός της αναζήτησης αυτής υπήρξε μεταξύ άλλων και η ανακάλυψη δύο πολύτιμων χειρογράφων (κώδ. 605 και 262 της ιεράς Μονής Βατοπεδίου) τα οποία, ανάμεσα σε άλλα, περιέχουν και νηπτικά συγγράμματα. Τα κείμενα αυτά απετέλεσαν τον πυρήνα της μετέπειτα Φιλοκαλίας. Όσον αφορά τώρα την επιμέλεια της έκδοσης, ήταν ο άγιος Νικόδημος αυτός που συνέταξε το προοίμιο της εκδόσεως, καθώς και τους σύντομους βίους των συγγραφέων αγίων που εκπροσωπούνται στη συλλογή. Ο άγιος Νικόδημος ακόμη εξασφάλισε και την χρηματοδότηση του έργου από τον Ιωάννη Μαυρογορδάτο, τον οποίο συνάντησε για το σκοπό αυτό στη Σμύρνη.  Η συλλογή αυτή έμελε να γνωρίσει μεγάλη διάδοση και να συμβάλει τα μέγιστα στην ησυχαστική αναγέννηση όχι μόνον του ελληνικού αλλά και του σλαβικού ορθόδοξου κόσμου χάρη στην μετάφρασή της στη σλαβωνική από τον όσιο Παϊσιο Βελιτσκόφσκι, ο οποίος εξάλλου είχε ξεκινήσει ήδη από το 1747 την αναζήτηση παλαιών συγγραμμάτων στις αθωνικές Μονές.

 Σλαβωνική Φιλοκαλία

 Ο άγιος Παΐσιος Βελιτσκόφκι θα μεταφράσει στην σλαβωνική το μαγαλύτερο μέρος από την Φιλοκαλία («Добротолюбие», «Ντομπροτολιούμπιε»). Το έργο θα εκδώσει στη Ρωσία μετά από σχετική άδεια της συνόδου της ρωσικής Εκκλησίας στις αρχές του 1793 (ένας τόμος σε τρία μέρη) ο ηγούμενος της Μονής Βαλαάμ (Valamo) Ναζαρίας. Από την Φιλοκαλία του Παϊσίου Βελιτσκόφσκι, η οποία αποτελεί μετάφραση της συλλογής που εξέδωσαν οι άγιοι Νικόδημος και Μακάριος, πρέπει να διακρίνουμε την λεγόμενη ρωσική Φιλοκαλία, που επιμελήθηκε και εξέδωσε μεταξύ των ετών 1876-1890 στη Ρωσία ο Θεοφάνης ο Έγκλειστος (1815-1894).

Μεταφράσεις

Η Φιλοκαλία έχει μεταφραστεί ολόκληρη ή εν μέρει σε πολλές σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες (στη ρουμανική έχει μεταφραστεί από τον αείμνηστο π. Δ. Στανιλοάε) αλλά και στην νέα ελληνική από τον εφέτη Αντ. Γαλίτη, πατέρα του Ομότ. Καθηγητή της Καινής Διαθήκης στο ΕΚΠΑ Γ. Α. Γαλίτη. Επιπλέον η ησυχαστική μέθοδος προσευχής, που περιγράφει, έχει εμπνεύσει εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, ακόμα και μη ορθοδόξους. Είναι ασφαλώς εντυπωσιακό και θετικό το γεγονός ότι ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος ανακαλύπτει με έκπληξη την ορθόδοξη ησυχαστική ευσέβεια και στρέφεται προς αυτή, έστω εκ των ενόντων, ως προς πηγή ικανή να αρδεύσει το «ερημωμένο» είναι του. Όμως δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η άσκηση της νοεράς προσευχής, όπως και το σύνολο των πρακτικών που συγκροτούν την θεραπευτική μέθοδο της ορθόδοξης εκκλησιαστικής Παραδόσεως χάνουν κάθε σωτηριολογικό νόημα, όταν αποσυνδεθούν από τη φυσική μήτρα τους: το εν Αγίω Πνεύματι οικοδομούμενο στην ορθή πίστη σώμα του Χριστού, το οποίο «σημαίνεται» στην ευχαριστιακή σύναξη.   

   Σύντομη βιβλιογραφία:

π. Θεοκλήτου Διονυσιάτη, Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, Αθήνα (διάφορες χρονολογίες). Κ. Κ. Παπουλίδη, Το κίνημα τῶν Κολλυβάδων, Ἀθῆναι 1991. Κλήμεντος Ζέντεργολμ, Βίος και συγγράμματα Νικοδήμου του Αγιορείτου, μτφρ. από τη ρωσική: Ιερομόναχος Διόδωρος Λαριόνωφ (Άνθη Ευσεβείας 11), Αθήνα 2009, 29-36· Elia Cittorio, «Nikodemo Agiorita», στο: C. G. Conticello / V. Conticello (επιμ.), La Théologie Byzantine et sa tradition II, (XIIIe – XIXe s.), Turnhout 2002, 905-978, εδώ 919-921. Vassa Contouma, "La Philocalie de Saints neptiques: un bilan", στο Annuaire EPHE, Science religieuses, 119 (2011-2012) 191- 205. Αντ.-Αιμ. Ταχιάου, Ο Παΐσιος Βελιτσκόφσκι (1722-1794) και η ασκητικοφιλολογική σχολή του, Θεσσαλονίκη 1964, 108-119 και Του Ιδίου, Ο Όσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκι (1722-1794), Θεσσαλονίκη 2009, 55-57.

Την ασκητική μέθοδο της Φιλοκαλίας με το θεολογικό της υπόβαθρο αναλύει στη μελέτη του σταθμό για τα θεολογικά μας γράμματα ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέος, Ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, Λεβαδεία (διάφορες χρονολογίες).

Αναρτήθηκε από Γεώργιος Δ. Παναγόπουλος